علت بی توجهی کودکان

معمولاً در مراجعه ها شاهد مواردی هستیم که مادران از بی توجهی و کم توجهی فرزندشان نگران هستند. شکایت ها حاکی از آن است که کودک عموماً از فعالیتی به فعالیت دیگر روی می آورد و به اصطلاح دائماً از این شاخه به آن شاخه می پرد و واقعاً نمی تواند برای طول مدت زمان معینی روی یک فعالیت متمرکز گردد. گاهی اوقات شکایت والدین این است که کوچک ترین صدا و محرک خارجی حواس فرزندانشان را از فعالیت و احیاناً تکلیفی که انجام می دهد، پرت می کند. نکته ای که اکثر این والدین را به شدت مضطرب ساخته، این است که فکر می کنند کودکشان دچار اختلال ”بیش فعالی توأم با نقص توجه“ یا ADHD باشد، یا حداقل این نقص توجه را به صورت اختلالی جدی می پندارند، متأسفانه گاهی برخی منابع اطلاع رسانی غلط، سرمنشأ بروز چنین نگرانی هائی در والدین هستند. در حالیکه باید توجه داشت ملاک های متعددی برای تشخیص چنین اختلال بی توجهی را به عنوان یک اختلال رشدی در کودک مشخص می سازد، مشکلاتی از قرار زیر است:

▪ واکنش بیش از حد به درون دادهای حسی

بدین معنی که کودک نسبت به محرک هائی که از حواس مختلف دریافت می کند (بینائی، شنوائی، لامسه و …) بیش از حد لزوم واکنش نشان می دهد. یک کودک ممکن است نسبت به محرک های دیداری بیش از حد واکنش نشان دهد؛ مثلاً ورود نور خورشید به اتاق یا رنگ شبرنگ پوستر روی دیوار یا چراغ تابلوی مغازه ها که از پنجره پیداست، حواس او را پرت کند. کودک دیگر ی نسبت به بو حساس است. اما بیش از همه محرک های شنیداری و صدا مشکل ساز هستند. برخی کودکان نسبت به صداها واکنش بیش از حد نشان می دهند. گاهی حتی صدای جوشیدن آب در سماور آشپزخانه می تواند حواس کودک را پرت کند.

▪ واکنش کمتر از حد لازم به درون داده های حسی

گاهی اوقات، علت کم توجهی کودک این است که به محرک های حسی اطراف (صداها، تصاویر دیداری و …) کمتر از حد لازم واکنش نشان می دهد؛ مثلاً نسبت به صدا یا محرک های لمسی واکنش نشان نمی دهند، مگر اینکه به حد کافی بلند یا قوی باشند.

▪ مشکلات پردازش محرک های شنیداری

کودک ممکن است در دریافت اصوات مشکلی نداشته باشد، ولی در پردازش کردن صداهائی که می شنود و در به خاطر سپردن آنها مشکل داشته باشد. مثلاً اگر همزمان سه دستور به او بدهید: ”استکانت رو بذار توی ظرفشوئی، کفشت را بپوش و باباتو صدا کن که بری مدرسه“، ممکن است که چنین کودکی، در عین حال که سه دستور را کاملاً شنیده است، فقط دو مورد اول را پردازش کرده، به خاطر بسپارد. در نتیجه فقط دو مورد اول را انجام می دهد و چنین به نظر برسد که او به مورد آخر توجه نکرده است.

▪ مشکلات پردازش محرک های دیداری فضائی

کودکی که با چنین مشکلی مواجه است، ممکن است نیازی به استفاده از عینک نداشته باشد، چون چشمهایش کاملاً و بدون هیچ مشکلی می بینند، مشکل آنجاست که کودک نمی تواند آنچه را می بیند پردازش و سازماندهی کند. در چنین صورتی مثلاً اگر شما وسیله ای را در اتاق کودک پنهان کنید ممکن است به جای اینکه کودک معقولانه در جاهای مختلف اتاق آن را جستجو کند، تنها به گوشه ای از اتاق خیره شود یا فقط قسمتی از اتاق را بگردد و عنوان کند هرجا را که ممکن بود دنبالش گشتم. کودکانی که به چنین مشکلاتی مبتلا هستند ممکن است گاهی به برخی از محرک ها بیش از حد توجه نشان دهند و گاهی به برخی دیگر کمتر از میزان لازم توجه نمایند. گاهی اوقات مشکل در اینجاست که کودک نمی تواند بین آنچه می بیند و آنچه می شنود، ارتباط لازم را برقرار سازد.

▪ مشکلات برنامه ریزی حرکتی

برخی کودکان بی توجه و کم توجه، در برنامه ریزی و انجام فعالیت های پیچیده و متوالی دچار اشکال هستند. مثلاً فعالیتی نظیر لباس پوشیدن را درنظر بگیرید: ممکن است این فعالیت از ۱۰ فعالیت کوچکتر دیگر تشکیل شده باشد: در آوردن لباس قبلی، کشیدن کشو یا باز کردن کمد، انتخاب لباس مناسب، تا کردن و جا دادن لباس قبلی، پوشیدن لباس، مرتب کردن و به حالت اولیه درآوردن کمد و کشو، بستن دکمه ها، زیپ لباس و مرتب شدن در مقابل آینه و … کودکی که در انجام توالی ها دچار اشکال است، ممکن است فقط دو یا سه مرحله را انجام دهد و به ناگاه دچار حواس پرتی شود و دائماً لازم باشد موارد و توالی های بعد را به او تذکر داده و یادآوری کرد: ”لباساتو سر جاش گذاشتی؟“، ”دکمه هاتو بستی؟“… در واقع مشکل چنین کودکی حواس پرتی نیست بلکه او توالی و برنامه ریزی حرکتی برای زنجیره بندی را از دست داده است. یا مثلاً برای آماده شدن، بلوز و شلوارش را پوشیده ولی زنجیره توالی بعد یعنی پوشیدن جوراب و کفش را گم کرده است.

▪ علل بی توجهی و کم توجهی چیست؟

”ذهن“ عملکردهای بسیار متنوعی را عهده دار است. تقریباً همگی این عملکردها وابسته به ”توجه“ هستند. کودکانی که دچار مشکل کم توجهی هستند، غالباً در خود فرو رفته اند یا بسیار درگیر تخیلات خود هستند، گویی در دنیای دیگری سیر می کنند، یا به قول والدین در دنیای خود هستند. دسته دیگری از کودکان کم توجه شدت فعالیت های بیش از حد از خود بروز می دهند و یا حتی ممکن است شدیداً پرخاشگری نشان دهند. جالب اینجاست که بسیار یاز این کودکان بیش از حد فعال، نسبت به برخی فعالیتهای دیگر (که عموماً مستلزم شنیدن یا لمس کردن هستند)، عملکردی کمتر از حد طبیعی دارند. محرک های لمسی و یا حتی درد، از جمله محرکهائی هستند که در چنین کودکانی کمتر مورد پردازش قرار می گیرند و در نتیجه کمتر بدان ها واکنش نشان می دهند. ذکر این نکته ضروری است که گاهی، ترس ها و نگرانی ها باعث می شوند که کودک بسیار فعال و کم توجه شود. برخی کودکان ممکن است چنین واکنش هائی را به علت حساسیت به برخی داروها، موادغذائی و شیمیائی بروز دهند. برخی کودکان، وقتی در محیط های شلوغ، پر ازدحام یا پر از سر و صدا قرار می گیرند، واکنش های شدید، فعالیت گسترده و بی توجهی نشان می دهند. گروهی دیگر زمانی که در موقعیت ترسناک یا تهدیدکننده واقع می شوند، پر جنب و جوش و بی توجه می گردند.

الف) پیدا کردن و مشخص ساختن سر منشأ مشکل

بهترین رویکرد در مواجهه با مشکل بی توجهی و کم توجهی (و سایر مشکلات رشدی)، این است که دقیقاً بررسی کنیم که کدامیک از عملکردهای کودک دچار اختلال شده است. آیا مشکل از برنامه ریزی حرکتی و پی گیری و دنبال کردن عملکردهای متوالی است؟ آیا او درست متوجه صحبت ها و چیزهائی که از او خواسته ایم شده است؟ آیا مشکل دریافت حواس (بینائی، شنیداری و…) دارد؟ آیا نسبت به محرک ها بیش واکنشی نشان می دهد یا کم واکنشی؟ تنها در صورت پاسخگوئی به سئوالات است که می توانیم منشأ اصلی مشکلات توجهی کودک را شناسائی کرده و در رفع عملکرد مشکل دار کودک به وی کمک نمائیم.

ب) اتخاذ یک رویکرد گروهی

والدین و معلمان اعضاء اصلی و کلیدی هر گروه درمانی هستند. آنها کودک را بیش از هر فرد دیگری می شناسند و بهتر از هر کسی می دانند که کودک چه عملکردهای ظریفی را می تواند انجام دهد و حتی قادر به انجام کدامیک از عملکردهای کوچک و جزئی نیست. دیدگاه معلمان و والدین می تواند تکمیل کننده اطلاعاتی باشد که متخصصان برای پی بردن به مشکل کودک و حل آن نیاز دارند. عملکرد کودک در منزل، مدرسه در تماس و تعامل با دوستان، همکلاسی ها و خواهر و برادران، تحت مشاهده و نظارت این افراد است. بعلاوه، مراجعه به یک درمانگر متخصص برای دریافت شدت و گستردگی اختلال کمک کننده است. روانپزشکان کودک و روانشناسان بالینی فرایندهای پردازشی کودک، پویائی ها و تعاملات خانوادگی و سایر مسائل نظیر وجود اضطراب، نگرانی ها، حالات عاطفی و … را مورد ارزیابی قرار می دهند و بر اساس این ارزیابی ها توصیه های درمانی لازم را ارایه می نمایند. بنابراین اختیار کردن چنین رویکرد گروهی فهم و درک ما را از مشکل اصلی و سر منشأ ـ که در قسمت الف ذکر شد ـ به بهترین شکلی سازماندهی می کند. بنابراین، یک بار دیگر به این نکته تأکید می کنیم که فقط متخصصان ذی صلاح، آنهم با کمک گرفتن از اطلاعاتی که از والدین، معلمان و سایر منابع اطلاعاتی دریافت می شود، تعیین می کنند آیا کودک مبتلا به اختلالات نقص توجه (ADD) یا بیش فعالی توأم با نقص توجه (ADHD) هست یا خیر.

ج)تقویت کردن نقاط قوت کودک

بهتر است به جای اینکه ذهن خود را درگیر پاسخگوئی به این سئوال کنید که آیا فرزندم دچار اختلال نقص توجه یا بیش فعالی هست یا نیست، و آیا نیاز به خوردن دارو دارد یا ندارد؟، بهتر است تلاش کنید تا توانمندی های او را شناسائی کرده و آنها را تقویت نمائید. خوردن دارو، ممکن است برای برخی کودکان مؤثر باشد؛ در حالی که برای عده دیگر هیچ کمکی نکند. به علاوه چنین درمان هائی معمولاً در کوتاه مدت و تنها در هنگام استفاده از دارو مؤثر خواهند بود. اما کافیست یکبار امتحان کنید! به محض اینکه توانمندی های کودک را تقویت کرده و از آنها استفاده نمودید، متوجه پیشرفت او خواهید شد. کودکی را در نظر بگیرید که در برنامه ریزی حرکتی و انجام عملکردهای متوالی دچار اشکال است. او معمولاً فراموش می کند که هنگام آماده شدن برای رفتن به مدرسه چه کارهائی باید انجام دهد یا اینکه وقتی شروع کرد به آماده شدن، عملکرد بعدی که باید انجام دهد چیست. در چنین مواردی تمرین کردن تجسمی می تواند بسیار مفید و مؤثر واقع شود؛ در حالی که اگر همان موقع آماده شدن، دائماً او را تحت فشار قرار دهید یا موارد بعدی و کارهائی را که باید انجام دهد را مرتباً به او گوشزد نمائید، خواهید دید که فردا هم موقع آماده شدن برای خروج از منزل همان نقص در عملکرد را تکرار می کند. به منظور تمرین انجام عملکرهای متوالی و پیچیده باید زمان مناسبی انتخاب شود. مثلاً بعد از اینکه کودک مدتی بازی کرده و در وضعیت ناایمنی و اجبار و تهدید وجود قرار ندارد راجع به همه رویدادهائی که فردا قرار است رخ دهد با او صحبت کنید: راجع به اتفاقاتی که به صورت متوالی از صبح تا شب ممکن است رخ دهد، چه مطلوب و چه نامطلوب، این کار باعث می شود که کل این رویدادها به صورت متوالی از جلوی چشم کودک رد شود؛ درست همانند یک فیلم تلویزیونی، و کودک تصویرسازی ذهنی از رویدادهای متوالی و پشت سر هم را تمرین می کند. این مسأله به کودک کمک می کند تا بتواند رویدادهای بعدی زنجیره متوالی رفتارها را پیش بینی نماید، بنابراین بهتر قادر خواهد شد تا برای حرکات و عملکردهای بعدی برنامه ریزی کند. گاهی ممکن است، تمایل زیادی به بیرون رفتن از منزل را داشته باشد.

در چنین مواردی می توانید از همین ”تمایل به بیرون رفتن“ به عنوان یک تقویت کننده استفاده کنید؛ بدین معنی که زنجیره ای از عملکردهای متوالی را شرط بیرون رفتن او قرار دهید، اگر کودک می خواهد از منزل خارج شود، بایستی زنجیره ای از فعالیت ها را انجام دهد(مثلاً لباس خود را عوض کند) و در صورتی که موفق به انجام آن شد، می تواند به تقویت کننده (خروج از منزل) دست یابد. گاهی لازم است که شما خود را با مشکل فرزندتان سازگار کنید. گاهی شیوه تعاملات خود را با کودک تغییر دهید تا او بتواند به تدریج بر مشکلاتش فائق آید. مثلاً اگر مشکل کودک در پردازش درون داده های صوتی و شنیداری است، شمرده تر صحبت کنید تا او بتواند بر کلمات شما تمرکز کند. و از آنجا که بسیاری از افرادی که در پردازش شنیداری دچار اشکال هستند، توانائی های دیداری قوی دارند، سعی کنید از طریق دیداری کلامی با آنها ارتباط برقرار کنید. مثلاً اگر منظورتان این است که کودک برای خودش شیر بریزد، استکانی در دست بگیرید و با اشاره به پاکت شیری که روی میز قرار دارد به او بگوئید ”شیر بریز، بخور“ مطمئن باشید، هنگامی که از کلمات، همراه با اشاره ها و تصاویر استفاده می کنید، نتیجه بهتری کسب خواهید کرد. به جای اینکه بیشتر وقت و انرژی خود را در جهت اصلاح ضعف ها و مشکلات کودک صرف کنید و دائماً به او تذکر دهید، سعی کنید حداقل ۵۰ درصد از زمان خود را در جهت تقویت و استفاده کرده، مهارت هایش را ارتقا بخشید.